باڵی سیاسی چەپ و ڕاست

زاراوەی "چەپ" و " ڕاست" بە شێوەیەکی باو بۆ وەسفکردنی ئایدۆلۆژیا و لایەنە سیاسییەکان بەکاردەهێنرێن.  سەرچاوەکەیان لە دانیشتنی کۆبونەوەی نیشتمانی فەڕەنسا لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسا سەرچاوەی گرت، لایەنگرانی دەسەڵاتی پاشایەتی لە لای ڕاست دانیشتبوون و لایەنگرانی شۆڕش لە لای چەپ دانیشتبوون.

 باڵی سیاسی چەپ مەیلیان هەیە بۆ داکۆکیکردن لە یەکسانی کۆمەڵایەتی، دەستێوەردان و ڕێکخستنی زیاتری حکومەت لەکۆمەڵگا، دووبارە دابەشکردنەوەی سامان و جەختکردنەوەیەکی زیاتر لەسەر بەرنامەکانی چاودێری کۆمەڵایەتی. زۆرجار ئایدۆلۆژیای چەپەکان پرسەکانی وەک یەکسانی کۆمەڵایەتی، ئازادییە مەدەنییەکان، پاراستنی ژینگە و مافەکانی کرێکاران و هاوڕگەزخوازن و ژنان لە پێشینەی کارەکانیان دادەنێن. نموونەی ئایدۆلۆژیا چەپەکان بریتین لە سۆسیالیزم، کۆمۆنیزم و سۆسیال دیموکراسی.

 لە لایەکی دیکەوە باڵی سیاسی ڕاستڕەو داکۆکی لە ئازادی تاکەکەسی و دەستێوەردانی حکومەت و بازاڕی ئازاد و بەرپرسیارێتی کەسی دەکات. ئایدۆلۆژیا ڕاستڕەوەکان بە شێوەیەکی گشتی پشتگیری لە بەها کۆمەڵایەتییەکان و کلتوریەکان، ناسنامەی نەتەوەیی، پێکهاتەی خێزانیی نەریتی و کەمکردنەوەی باج دەکەن. ئایدۆلۆژیا ڕاستڕەوەکان دەتوانێت لە   لیبرالیزمی کلاسیکەوە دەست پێبکات تا ئایدۆلۆژیای وەک ناسیۆنالیزم.

لێرەدا تێڕوانینێکی گشتی دەخەینەڕوو:

 باڵی چەپ:

 1- یەکسانی ئابووری: ئایدۆلۆژیا چەپەکان مەیلیان هەیە یەکسانی ئابووری لە پێشینەدا دابنێن و بانگەشە بۆ ڕێوشوێنی وەک باجدانی پێشکەوتووانە، دووبارە دابەشکردنەوەی سامان و بەرنامەکانی چاودێری کۆمەڵایەتی دەکەن بۆ چارەسەرکردنی نایەکسانی.

 2. یەکسانی کۆمەڵایەتی: چەپەکان بە شێوەیەکی باو جەخت لەسەر پرسەکانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی دەکەنەوە، لەوانە مافە مەدەنییەکان، یەکسانی جێندەری، مافەکانی LGBTQ+، یەکسانی ڕەگەزی و بەردەوامیی ژینگەیی.

 3- ڕۆڵی حکومەت: ئایدۆلۆژیا چەپەکان بەگشتی بانگەشە بۆ ڕۆڵێکی دیارتر دەکەن بۆ حکومەت لە ڕێکخستنی ئابووری و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان و پاراستنی دانیشتوانی بێبەش.

 4- گۆڕان و پێشکەوتن: زۆرجار باڵی چەپ پەیوەستە بە پێشکەوتنخوازی و گۆرانی ڕیشەیەوە بۆ چارەسەرکردنی نایەکسانی کۆمەڵایەتی و ئابووری. لەوانەیە ئەوان زیاتر کراوە بن بەرامبەر گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و زۆرجار ڕەخنە لە دامەزراوە و پلەبەندییە نەریتییەکان بگرن وەکو ئایین و کلتور و بەها باڵاکانی نەتەوەیێک.

5. مافی کرێکاران: زۆرجار ئایدۆلۆژیای چەپەکان مافی کرێکاران وەک کرێی دادپەروەرانە و ڕێساکانی سەلامەتی شوێنی کار و مافی پێکهێنانی سەندیکای کرێکاران لە پێشینەی کارەکانیان دادەنێن.

 باڵى ڕاست:

 1- تاکگەرایی و بازاڕە ئازادەکان: ئایدۆلۆژیای ڕاستڕەوەکان زیاتر جەخت لەسەر مافەکانی تاک و دەستێوەردانی سنووردارکردنی حکومەت و ئابووری بازاڕی ئازاد دەکەنەوە.  بەگشتی بانگەشە بۆ کەمکردنەوەی باج و ڕێکخستنەوە و لیبرالیزمی ئابووری دەکەن.

 2- بەها کۆمەڵایەتیەکان: زۆرجار ڕاستڕەوەکان بەها کۆمەڵایەتییەکانی نەتەوەیێک دەپارێزن، لەوانە گرنگیدان بە پاراستنی دامەزراوە کلتوریەکا و بەها خێزانییەکان و بیروباوەڕی ئایینی. لەوانەیە بەرەنگاری گۆڕانکاری خێرای کۆمەڵایەتی یان سیاسەتە کۆمەڵایەتییە پێشکەوتنخوازەکان بن.

 3- نەتەوەیی: ئایدۆلۆژیا ڕاستڕەوەکان هەندێک جار جەخت لەسەر هەست و سۆزی نەتەوەیی دەکەنەوە، بەرژەوەندی و ناسنامەی وڵاتەکەی خۆیان لە پێشینەی هاوکاری جیهانی دادەنێن.

 4- بەرپرسیارێتی کەسی: زۆرجار دیدگا ڕاستڕەوەکان جەخت لەسەر بەرپرسیارێتی تاک و پشتبەستن بەخۆ دەکەنەوە، لەگەڵ باوەڕبوون بە میریتۆکراسی و بیرۆکەی ئەوەی کە سەرکەوتن دەبێت لەسەر بنەمای هەوڵی تاکەکەسی بێ و تاک بتوانێ فکرەی تایبەتی هەبێ و داهێنەر بێ.

5- ئابووری دارایی: ئایدۆلۆژیای ڕاستڕەوەکان بە گشتی بەرپرسیارێتی دارایی لە پێشینە دادەنێن و بانگەشە بۆ بودجەی هاوسەنگ و کەمکردنەوەی باج و کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت دەکەن

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە باڵە سیاسیەکان جێگیر نین و لەناو هەر باڵێکدا گۆڕانکاری هەیە هەروەها ئایدۆلۆژیای سیاسی بەدیل هەیە کە ڕەنگە بە ڕێکوپێکی لە چوارچێوەی چەپ-ڕاستدا جێی نەبێتەوە. سەرەڕای ئەوەش، زاراوەی "چەپ" و "ڕاست" دەتوانن مانای جیاوازیان هەبێت بەپێی وڵات و چوارچێوەی سیاسییەکەی.